मुख्यपृष्ठ

जीवनचरित्र

सदैव सैनिका पुढेच जायचे,
न मागुती तुवा कधी फिरायचे।
सदा तुझ्यापुढे उभी असे निशा,
सदैव काजळी दिसायच्या दिशा ।
मधून मेघ हे नभास ग्रासती,
मध्येच या विजा भयाण हासती ।
दहा दिशांतुनी तूफान व्हायचे,
सदैव सैनिका पुढेच जायचे ।।
– वसंत बापट

15 जून 1938 रोजी अहमदनगर जवळ भिंगार या गावी माझा जन्म झाला, गाव राळेगण सिद्धी, ता. पारनेर, जि. अहमदनगर असले तरी आजोबा (वडिलांचे वडील) इंग्रज सैन्यात भिंगार कॅम्पमध्ये जमादार पदावर नोकरी करीत असल्यामुळे आमचा परिवार भिंगारलाच रहायला असायचा. त्यामुळे माझा जन्म भिंगारलाच मिलिटरी कॅम्पमध्ये झाला. भिंगार येथील कै. खुशरू इराणी ब्रदर्स या शाळेत माझे इयत्ता चौथीपर्यंतचे शिक्षण झाले, त्यानंतर पुढील शिक्षणासाठी मामा मला मुंबईला घेऊन गेले. लहान वयात आईचे माझ्यावर चांगले संस्कार झाले होते. आई शिकलेली नव्हती पण मनुष्य जन्माला आल्यानंतर माणसाने आपल्या आयुष्यात कसे वागावे हे तिला चांगले कळले होते. खोटे कधी बोलू नये, चोरी कधी करू नये, लबाडी करू नये, नेहमी लोकांचे भले करण्याचा प्रयत्न करावा, नाही भलं करता आले तर कोणाचेही वाईट तरी करू नये या संस्कारांचा माझ्या जीवनावर खुप प्रभाव पडत गेला.

लहान वयापासूनच जीवनात आईच्या संस्कारामुळे राष्ट्रप्रेम निर्माण झाले होते. म्हणून मी 1963 साली सैन्यामध्ये भरती झालो. माणसं का जगतात ? या प्रश्नाचे उत्तर मला मिळत नव्हते. मी अनेकांना हा प्रश्न विचारीत राहिलो, पण उत्तर मिळत नाही म्हणून मी एक दिवस एकांतपणे बसून ठरविले की आत्महत्या करून जीवन संपवून टाकायचे. योगायोग असा की दिल्लीच्या रेल्वे स्टेशनवरील बुक स्टॉलवर एका छोटाशा पुस्तकावरील स्वामी विवेकानंद यांचे चित्र आकर्षक वाटले म्हणून मी ते एक पुस्तक विकत घेतले. वाचायला सुरूवात केली आणि जीवनाचा धागा हाताशी आला. स्वामी विवेकानंद यांची आणखी पुस्तके वाचत गेलो. स्वामी विवेकानंद यांचे संपूर्ण विचार समजणे सोपे नाही. माझ्या सारख्या अल्पशिक्षित माणसाला तर शक्यच नाही. पण स्वामी विवेकानंदांच्या विचारातून मला एक गोष्ट समजली की प्रत्येक माणूस जन्माला आल्यापासून मरेपर्यंत माझे माझे म्हणत पळतो आहे. कारण तो आनंदाच्या शोधात लागला आहे. विवेकानंद म्हणतात अखंड आनंद बाहेरून मिळणार नाही तर अखंड आनंद आपल्या आतूनच मिळत असतो. जे दुःखी पीडित लोक आहेत, रंजले गांजलेले लोक आहेत अशा माणसांची सेवा हीच खरी ईश्वराची पूजा आहे. अशा पूजेमधून अखंड आनंद माणसाला मिळत असतो. मात्र अशी सेवा निष्काम भावनेने करावी. स्वामी विवेकानंदांच्या या विचारांचा माझ्या जीवनावर झालेला प्रभाव आणि महात्मा गांधीजींच्या ‘ खेड्यांकडे चला ‘ या विचारांचा माझ्या जीवनावर पडलेला प्रभाव यामुळे वयाच्या 25 व्या वर्षी भर तारूण्यातच मी माझ्या संपूर्ण जीवनाचे ध्येय ठरविले की आता जीवनात गावाची, समाजाची, देशाची सेवा निष्काम भावनेने करायची. सेवेचा अर्थ फळाची अपेक्षा न करता निष्काम भावनेने केलेले कर्म. ‘ कर्मण्येवाधिकारस्ते मा फलेषु कदाचन ‘ संपूर्ण जीवनाचे ध्येय निश्चित केले. Read More

1965 साली भारत-पाकिस्तानच्या खेमकरणाच्या सीमेवर पाकिस्तानच्या दुश्मनांनी आमच्यावर हवाई हल्ला केला. त्या हल्ल्यात माझ्या बरोबरचे माझे सहकारी शहीद झाले. आजूबाजूला सर्व रक्त सांडले होते. त्यामुळे विचार निर्माण झाले की एवढ्या मोठ्या प्रमाणात गाडीवर गोळ्या लागूनही आणि बरोबरचे माझे सहकारी शहीद झाले असूनही आपण वाचलो त्या अर्थी ईश्वराची आपणाकडून काही तरी करून घेण्याची इच्छा असावी ! हा आपला पुनर्जन्म झाला आहे. आता हा नवीन जन्म फक्त गाव, समाज आणि देश सेवेसाठीच अर्पण करण्याचा निर्णय झाला. त्याचबरोबर लग्न न करण्याचाही निर्णय घेतला. लग्न केले तर चूल आणि मूल यामध्येच जीवन जाईल. मग गाव, समाज, देशाची सेवा करता येणार नाही, हा मला धोका दिसू लागल्याने लग्न करायचे नाही, अविवाहित राहण्याचा निर्णय घेतला. वयाच्या 25 व्या वर्षी भर तारुण्यात घेतलेला तो निर्णय आज वयाच्या 86 वर्षाच्या वयातही कायम आहे. ही ईश्वराची माझ्यावर झालेली कृपाच आहे असे मानतो. पण ईश्वराने कृपा म्हणून जीवनात 86 वर्षांच्या वयात तीळाएवढाही दाग लागू न देता मनाला लगाम लावण्याची शक्ती मिळत गेली. जवानाने आपल्या संपूर्ण जीवनाचे ध्येय निश्चित केले तर जे अवघड असते ते सोपे होऊन जाते याचा अनुभव आला. कार्यकर्त्यांनी संपूर्ण जीवनाचे ध्येय निश्चित केले कि माणसाने आपल्या मरणाला जिंकलेले असते. असा मरणाला जिंकणारा माणूस संकटांना, विरोधाला, अपमानाला घाबरत नाही. मरण आले तरी चालेल आता माघार नाही, अशा विचाराने तो संकटावर मात करीत चालत राहतो. गेली 50 वर्षे त्या ध्येयाची वाटचाल करीत असताना विरोध झाला, निंदा झाली, अपमान झाला पण जीवनाचे ध्येय निश्चित झाल्यामुळे थांबलो नाही. मी जेव्हा गाव, समाज, देशाची सेवा करण्याचे ध्येय ठरवले तेव्हा माझ्या समोर मला सेवा ही मंजील दिसली होती. अशा विचाराने राळेगणसिद्धीचा आणि इतर गावांचा विकास होत गेला. जीवन बेदाग असावे आणि जीवनात शुद्ध आचार, शुद्ध विचार, निष्कलंक जीवन, त्याग असावा. त्यागा संबंधात निसर्गाचा नियम आहे की शेतीमध्ये दाण्याने भरलेले भरघोस कणीस पहायचे असेल तर आधी एका दाण्याला जमिनीत गाडून घ्यावे लागते (त्याग करावा लागतो). जे दाणे जमिनीत गाडून घेत नाहीत तेच दाणे पिठाच्या गिरणीत जातात, भरडतात आणि त्यांचे पिठ होऊन नष्ट होतात. जमिनीत जाणारे दाणे नष्ट होत नाहीत ते हजारो दाण्यांना निर्माण करीत असतात. संत तुकाराम महाराज म्हणतात ‘एका बीजा केला नाश । मग भोगिले कनीस ॥’ वयाच्या 25 व्या वर्षी मी एक दाणा बनून गाडून घेण्याचे ठरवले. त्यामुळे आज भरघोस कणीस पहायला मिळाले. अशी कामे फक्त लोकांना भाषणे देऊन होणार नाहीत. भाषणाला कृतीची जोड द्यावी लागेल.